Sovyetler Birliği’nin dağılmasının öncüsü: Nahçivan

Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Sovyetler Birliği tarihinde ilk kez 31 yıl önce SSCB’den ayrıldığını ilan etti.

Ocak 1990’da Ermeni terörü şiddetlendi. Sovyetler Birliği’nin liderliği, Ermenilerin Azerbaycan’a yönelik saldırısı için açıkça koşullar yarattı. Yine de halkımızın bağımsızlık mücadelesi yoğunlaşıyordu.

Kanlı Bakü katliamına hazırlanan imparatorluk ordusu, Nahçıvan da dahil olmak üzere ülkenin diğer bölgelerinde bir katliam planı hazırlıyordu.

 Ocak 1990’dan itibaren Ermeni terörist grupları Nahçivan’daki yerleşim yerlerine devamlı olarak saldırılar düzenlemeğe başladı. Böyle bir durumda Nahçıvan’daki liderlik, Moskova’nın Özerk Cumhuriyet nüfusunun güvenliğini sağlamak için anayasal yükümlülüklerine uymasını talep etti. Baskınlara imparatorluk ordusunun üyeleri bile katıldı. SSCB iç birliklerinin doğrudan katılımıyla işgal edilen Nahçıvan’daki Kerki köyüydü.

Ermenilerin amacı Nahcivan’ın Sovyet İmparatorluğu’nun desteğiyle Nahcivan’ın biran önce tahliyesini sağlamak ve Nahcivan halkı arasında korku yaratmaktı. Sederek yönünde çatışmalar yoğunlaşırken, dar bir şeritte bulunan kardeş Türkiye ile sınırın stratejik bölgesini işgal etmeye çalıştılar. Böylece Nahçıvan’daki nüfusun durumu kritik hale getirilerek Azerbaycan’ın bölgedeki varlığına son verilebilirdi.

31 yıl önce yaşanan kritik durumda Nahcivan halkı öfkesini yitirmedi, Ermeni saldırılarına karşı birlik gösterdi ve seferber olarak bugün için tarihi öneme sahip siyasi bir karar vermeyi başardı.

Binlerce Nahçıvanlı, SSCB Yüksek Sovyeti’nin acil bir oturum için mitinglere başladı.

19 Ocak 1990 akşamı Nahçivan Parlamentosu, Sovyetler Birliği’nin Azerbaycan’ın ve Nahçıvan egemenliğini ve toprak bütünlüğünü koruyamadığı için Nahçıvan’ı SSCB Anayasasının 81. maddesine dayanarak bağımsız bir cumhuriyet ilan etti. Nahçıvan Yüksek Sovyeti’nin SSCB’den çekilmesine ilişkin karar ayrıca şunları ifade etmektedir:

1. Nahçıvan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, SSCB’den ayrılıyor ve bağımsız bir cumhuriyet oluyor.

2. Kars Anlaşması şartlarına uygun olarak Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğünü korumak ve katliamları önlemek için Türkiye Cumhuriyeti’ne başvuracak.

3. Acıyla bağlantılı olarak, insani yardım için İran İslam Cumhuriyeti’ne ve tüm dünya ülkelerine başvurulacak.

Sovyetler Birliği’nin 70 yıllık tarihinde ilk defa, özerk bir bölgenin imparatorluktan ayrılması olarak tarihe geçen bu olay, dünyada büyük yankı uyandırdı. Bu siyasi kararı vermek o dönem için cesaret gerektiren büyük bir riskti.

Nahçıvan parlamentosunun kararlı bir adım atma tutumu ve özerk cumhuriyetin SSCB’den ayrılma kararı, imparatorluk liderliğinin  Bakü’de yaptıkları katliamı Nahçıvan’da da yapmalarını engelledi. Sonraki süreçler, özerk cumhuriyetin savunmasının ve güvenlik konularının örgütlenmesi için de sağlam bir temel oluşturdu. Nahçıvan, Azerbaycan’ın bağımsızlık mücadelesinin ön saflarında yer aldı.

Nahçıvan Parlamentosunun Sovyetler Birliği’nde imparatorluğa karşı mücadelenin ilk adımı olan 19 Ocak 1990 tarihli kararı, Azerbaycan halkının dünyada savaşan bir halk olarak tanınmasında önemli rol oynadı.

Samir Adıgözelli

Toplumsal Siyasal Uluslararası Araştırmalar Merkezi (TSUAM) Başkanı