Su hövzələrimizi kimlər terror edir?

İldə 12 milyard kubmetr çirkli su Xəzərə axıdılır – bizi gözləyən təhlükə

Azərbaycanda əhalinin içməli suya olan tələbatını ödəmək üçün potensial baxımdan kifayət qədər yeraltı su ehtiyatı yoxdur. Respublikanın yerüstü su hövzələrinin də çirklənmə dərəcəsi yüksəkdir. Bu problem həm də qonşu ölkələrdən gələn çayların orada çirklənməsi ilə bağlıdır.

Xəzərə il ərzində nə qədər çirkli su axıdılır? 

Əsas təbii su hövzəsi olan Xəzər dənizinə bütün mənbələrdən ildə təxminən 12 mlrd. kub.m çirklənmiş sular axıdılır ki, bunun da 80 faizi Rusiyanın payına düşür. Azərbaycan ərazisindən isə dənizə hər il 250 mln. kub.m-dən artıq çirkli su axıdılır. Nəticədə Bakı buxtasında 60 mln. kub.m-dən çox çirkləndirici maddələr toplanıb.

Kürün suyunun 74 %-i isə Gürcüstan və Ermənistan ərazilərindən formalaşır və həddən artıq çirklənməyə məruz qalır. Hesablamalar göstərir ki, Kür çayı hövzəsinə Ermənistandan (Arazla) ildə orta hesabla 300 mln.kub.m, Gürcüstandan 265 mln.kub.m, Azərbaycandan isə 25 mln.kub.m çirklənmiş su atılır və nəticədə Kür çayı suyunun mis, sink, fenol, neft məhsulları və s. zərərli maddələrlə həddən artıq çirklənməsi müşahidə edilir.

Bundan başqa, təmizlənməmiş təsərrüfat-məişət çirkab suları ilə çaya ildə 40 min ton üzvi maddələrin axıdılması oksigenin biokimyəvi istifadəsinin kəskin artmasına səbəb olur. Kür çayında fenolların miqdarı normadan 10 dəfə, karbohidrogen isə 36 dəfə artıqdır.

Məişət və sənaye suları – su hövzələrini onlar çirkləndirir 

Araşdırmalar üzə çıxıb ki, Azərbaycanda su hövzələrinin çirklənməsinin əsas mənbəyi məişət və sənaye sularıdır. Sənaye suları əsasən Abşeron yarımadasında və ona yaxın olan sahilboyu ərazilərdə müşahidə olunur. Bir çox köhnə neft çıxarılan mənbələrdə də çirklənmələr müşahidə olunmaqdadır. Bunlar əsasən Xəzər  dənizinin çirklənməsinə səbəb olur.  Çirklənmələr istifadə etdiyimiz məişət sularında da müşahidə edilir. Bakı şəhəri ərazisində olan bir çox qəsəbələr mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya xətlərinə  qoşulmayıb və buna görə də həmin  ərazilərdən gələn sular Xəzər dənizə tökülür. Əksər rayon yerlərində də suların çirklənməsi baş verir. Çayboyu tikilən evlərdə kanalizasiya sistemləri olmadığı üçün bütün axıntılar çaylara buraxılır. Bundan əlavə, bölgələrdə fəaliyyət göstərən  bir çox turizm və istirahət mərkəzləri var ki, kanalizasiya xətləri mövcud deyil. Bunun nəticəsində də həmin ərazilərdəki su  hövzələri yararsız vəziyyətə düşür.

Çirklənmədən ən çox şirin su mənbələri zərər çəkir. Məişətdə, texnikada və kənd təsərrüfatında işlənən sular çayların və şor olmayan göllərin suyudur. Qeyd edək ki, hazırda bir çox ölkələrdə içməli su ticarət obyektinə çevrilib. Avropanın Almaniya, Niderland, Danimarka kimi inkişaf etmiş ölkələri içməli suyu satın alırlar. Suyun çirklənməsi onda həll olmuş oksigenin miqdarının azalmasına da səbəb olur. Oksigenin azlığı isə suda yaşayan bitkilər və heyvanların həyat fəaliyyətini çətinləşdirir, biokimyəvi proseslərin normal gedişi üçün əlverişli olmayan mühit yaradır. Təbii suların neft və neft məhsulları ilə çirklənməsi daha ağır nəticələr verir. Neft suda yaşayan canlı aləm üçün kəskin zəhər mənbəyidir.

Suyun çirklənməsinin əsas səbəbləri bunlardır 

Tullantı suları. Sadə dillə desək, bu, kanalizasiyaya tökülən sulardır.

Çirkab sular insan tullantıları, kir, yuyucu vasitələr və yağış sularının qarışığıdır. Nəticədə bir qayda olaraq, çaylara və dənizlərə axıdılan çirkli və zəhərli bir mayedir. Əsas problem isə ondan ibarətdir ki, məişət tullantı sularının tərkibində müxtəlif kimyəvi maddələr var (yuyucu vasitələr). Canlı su orqanizmlərinə əsas zərər verənlər məhz onlardır.

Sənaye tullantıları.

Onlar müxtəlif səbəblərdən su obyektlərinə düşürlər. Elə olur ki, sənaye tullantıları məqsədli şəkildə çaylara və dənizlərə tökülür (onlardan qurtulmağın ən asan, lakin ən zərər yolu budur). Və bəzən suya tullantılar səsəbindən təmiz su təchizatında müxtəlif qəzalar və ya sızmalar olur.

Təsərrüfatlar.

Sahələrdə istifadə olunan gübrələrdən su hövzələrinə xeyli ziyan dəyir. Bu, torpağın üst qatında olan kimyəvi və üzvi gübrələrin yağışla su hövzələrinə yuyulması (həmçinin yeraltı sulara daxil olması) səbəbindən baş verir. Amma onlar qida təminatçısı olduqları üçün əkinçilikdən imtina etmək mümkün deyil.. Beləliklə, bu problemlə bağlı edə biləcəyiniz heç bir şey yoxdur.

Yağ sızması.

Təəssüf ki, bunlar çox tez-tez olur. Bəzi məlumatlara görə, təkcə Amerikada hər il 10.000-dən çox neft sızması baş verir. Və su hövzələrinə daxil olan neft məhsulları canlı orqanizmlərə çoxlu mənfi təsir göstərir.

Bərk tullantılar.

Dünyada bir növ zibillik kimi xidmət edən çoxlu su anbarları var. Oraya müxtəlif tullantılar atılır ki, onlar da su anbarlarının səthinə külli miqdarda yığılır. Bu səbəbdən günəş işığının daxil olmasına mane olur ki, bu da öz növbəsində bu ekosistemlərdə baş verən bir çox proseslərin pozulmasına gətirib çıxarır.

Termal çirklənmə.

Bu bənd istilik və atom elektrik stansiyalarının istismarı nəticəsində əmələ gələn isti suyun su anbarlarına axıdılmasına aiddir. Tərkibinə görə su eyni su anbarlarından götürüldüyü üçün heç bir təhlükə törətmir, lakin onun yüksək temperaturu mənfi təsir göstərir. Suyun temperaturunun artması səbəbindən bir çox proseslər sürətlənir ki, bu da müxtəlif problemlərə səbəb olur. Belə su anbarlarında canlıların kütləvi şəkildə məhv olması və yosunların sürətlə çoxalması müşahidə olunur.

Atmosferin çirklənməsi. Planetimizin atmosferində çoxlu çirkləndiricilər var. Su obyektlərinə də zərərli təsir göstərirlər.

Ən böyük zərəri kül, his və müxtəlif qazlar verir. Əsasən insanların sənaye fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq atmosferdə çirklənmələr olur. Suya girdikdən sonra kimyəvi reaksiyalar baş verir, bunun nəticəsində konsentrasiya edilmiş turşular əmələ gəlir.

Həmçinin sənaye fəaliyyətinin məhsulları su ilə atmosferdə reaksiya verə bilər ki, bu da çirkli yağışlara səbəb olur, bununla da su obyektlərinə böyük zərər verir.

Suyun çirklənməsinin nəticələri

Dünya artıq şirin su qıtlığını yaşayır (əsasən ekvatora yaxın bölgələrdə). Suyun çirklənməsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırır. Bütün bunlar çoxlu sayda insan üçün şirin su çatışmazlığı ilə təhdid edir. Və nəticədə susuzluqdan ölənlərin sayında artım baş verir.

Nəticə

Suyun çirklənməsi bəşəriyyət üçün ciddi problemdir, lakin onun həlli üçün bir çox yollar var:

* Təbii ehtiyatlarla daha diqqətli davranmağı öyrənmək,

* Daha təkmil su təmizləmə mexanizmlərinin yaratmaq,

* Sənayedə tullantısız texnologiyaların tətbiqi, təmizlənmiş tullantı sularının təkrar istifadəsi (məsələn, kənd təsərrüfatında) və s.

Bu problemlə məşğul olmaq mümkündür və lazımdır. Və elmin bir yerdə dayanmadığını nəzərə alsaq, bu mübarizənin nəticəsini görəcəyimizə ümid etmək olar.

SEVINC