Sabir Rüstəmxanlı: “Bir-iki nəfərin işdən çıxarılması ilə vəziyyəti dəyişmək mümkün deyil”

“Mətbuatın dolanışıq xatirinə yad əllərə düşməsindənsə, mafioz qrupların, yaxud oliqarxların çətiri altında fəaliyyət göstərməsindənsə, dövlətə yaxın olması daha normaldır. Bunu ideal variant saymıram, amma başqa yol da görmürəm”

Milli Mətbuatın 145 illik yubileyi yaxınlaşdıqca, dövlət-media münasibətləri, mətbuata dövlət dəstəyi, jurnalistlərə mənzil verilməsi kimi məsələlər ətrafında müzakirələr aktuallaşır. Bu il həm də Prezident Administrasiyasının İctimai-siyasi məsələlər üzrə şöbə müdiri, prezidentin köməkçisi Əli Həsənovun və Prezident yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun (KİVDF) icraçı direktoru Vüqar Səfərlinin vəzifədən azad edilməsi hökumətin mətbuatla münasibətlərə yenidən baxması kimi şərh olunur. Belə fikirlər var ki, indiyədək Azərbaycanda mətbuatın inkişafını əngəlləyən bu şəxslər idi və artıq hər şey qaydasına düşəcək. Halbuki sözügedən kadr dəyişikliklərindən yarım ildən çox vaxt keçsə də, hələlik alternativ siyasətin konturları görünmür, inersiya ilə əvvəlki siyasət davam etdirilir.

Milli Məclisin deputatı, keçmiş mətbuat və informasiya naziri (1991-1995) Sabir Rüstəmxanlı mövzu ilə bağlı “Press klub”un suallarını cavablandırıb.

Boyukmillet.com “Press klub”a istinadən müsahibəni sizə olduğu kimi çatdırır.

– Əli Həsənov və Vüqar Səfərlinin işdən azad olunmasını hökumətin mətbuatla iş sahəsində islahatlara başlaması kimi dəyərləndirmək olarmı?

– İslahat daha geniş spektri əhatə edən anlayışdır və hansısa strukturda bir-iki nəfərin işdən çıxarılması ilə həmin strukturda vəziyyəti dəyişmək mümkün deyil. Əslində, Azərbaycanda mətbuatla bağlı islahatlar hələ bir neçə il öncədən başlanıb. Mətbuatın inkişafına yönəlik addımların atılması, jurnalistlərə dövlət qayğısı, media rəhbərləri və jurnalist təşkilatları ilə mütəmadi olaraq görüşlərin keçirilməsi, ardınca jurnalistlərin mənzil-məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması və uzun müddət mətbuatda çalışan insanlar üçün ayrıça şəhərciyin salınması, məncə, mətbuatın inkişafına dəstəyin bir nümunəsidir. Sadaladıqlarım yaxın tariximizdə dövlətin mətbuata münasibətdə atdığı önəmli addımlardır. Nəzərə almaq lazımdır ki, nə sovet dövründə, nə də başqa vaxtlarda mətbuata belə imkanlar yaradılmayıb. Məncə, hökumət mətbuatın dövlətçiliyin qorunmasında, dövlət quruculuğunda oynadığı rolu nəzərə alaraq belə addımlar atıb. Bu, həm də onu göstərir ki, müxtəlif siyasi qrupların fikirlərini cəmiyyətə çatdıra bilən jurnalistikanın dövlət quruculuğunda xidmətləri daha yaxşı dərk olunur. Mən Əli Həsənovun, yaxud hansısa vəzifəli şəxslərin işdən azad edilməsini, onların başqa şəxslərlə əvəz olunmasını nə jurnalistika, nə də dövlətin mətbuat siyasətində hansısa isahatlara başlaması ilə əlaqələndirmirəm, bunlar tamamilə ayrı məsələlərdir. Adını çəkdiyiniz şəxslərin də hərəsinin öz sahəsi vardı və onların cavabdehlik daşıdıqları sahə təkcə jurnalistika və mətbuat deyildi. Bu yaxınlarda Prezident Milli Mətbuatımızın 145 illiyi ilə bağlı sərəncam imzalayıb. Həmin sərəncamda da mətbuatın inkişafında xidməti olan jurnalistlərin mükafatlandırılması nəzərdə tutulur. Bu, mətbuata dövlət dəstəyinin bir təzahürü olmaqla yanaşı, həm də jurnalist fəaliyyətinin stimullaşdırılması, onların zəhmətinin dəyərləndirilməsi baxımından vacib məsələdir. Bütün bunlar jurnalistikaya qayğıdır və bu cür qayğı davam etdikcə, genişləndikcə, mətbuat sahəsində islahatlar olacaq. İslahatı qaçılmaz edən və bunun şərtlərini göstərən başqa məsələlər var. Bunlar mətbuatın üzləşdiyi maddi sıxıntılar, elektron medianın inkişafı, çap mətbuatına ehtiyacın azalması, hakimiyyətlə mətbuat arasındakı münasibətlərin daha sivil qaydaya düşməsi və digər məsələlərdir. Mətbuat sahəsində islahatlara məhz bu kontekstdən yanaşmaq lazımdır.

 -Sizcə, indiki şəraitdə dövlət və mətbuat münasibətlərinin tənzimlənməsi sahəsində ən vacib dəyişikliklər nədən ibarət olmalıdır? Mətbuatın peşə prinsiplərinə uyğun fəaliyyət göstərə bilməsi üçün hansı dəyişikliklər daha zəruridir?

– Bunun iki şərti var. Birincisi, dövlət mətbuatın tənqid və iradlarına da, təqdirinə də səbrlə və dözümlü baxmalıdır, mətbuatın sərbəst fəaliyyətinə, onun azadlığına, tənqidi fikrə normal yanaşmalıdır. Eyni zamanda, mətbuatın da ruhu məsuliyyətdən, dövlətə sevgidən yoğrulmalıdır; öz fəaliyyətində dövlətlə hakimiyyəti bir-birindən fərqləndirməyi bacarmalıdır; müstəqil dövlətin nə qədər tarixi əhəmiyyət daşıdığını, bunun cəmiyyətimiz və xalqımız üçün dəyərini nəzərə almalıdır. Mətbuat əsassız tənqiddən çəkinməlidir, şər-böhtandan, söyüşdən uzaq olmalı, tənqidlər faktlara söykənməlidir. Belə olanda dövlətin də mətbuata münasibəti dəyişəcək. Yəni, hər iki tərəfdə münasibətlər qarşılıqlı, sivil qaydada olmalıdır və belə olarsa, mətbuat özünün normal inkişaf yolu ilə gedəcək. Yoxsa, dövlətin jurnalistlərə mənzil verməsini jurnalistlərin susdurulması kimi başa düşmək mətbuatı öz yolundan, prinsiplərindən yayındırar. Yaxud “hansısa jurnalist susduğuna görə qayğı görəcək, açıq tənqidi fikir söyləyənlər kənarda qalacaq” düşüncəsi hakim olacaqsa, heç vaxt dövlət-mətbuat münasibətləri normallaşmayacaq.

– Əli Həsənov vəzifədən uzaqlaşdırılandan sonra belə bir fikir formalaşdı ki, artıq mətbuata bir nəfəslik veriləcək, bu sahədə normal münasibətlər qurulacaq.

– Mən Əli Həsənovun adının bu cür hallandırılmasının və jurnalistikamızın bütün problemlərini onun çiyninə yükləməyin tərəfdarı deyiləm. Eyni zamanda, onun vəzifədən uzaqlaşdırılması mənim üçün Azərbaycan jurnalistikasında hansısa mərhələ, yaxud da hansısa mərhələnin başlanması deyil. Ona görə də mən bu məsələlərin ayrı-ayrı şəxslərin üzərində qurulmasını düzgün hesab etmirəm.

– Bir neçə gün əvvəl KİVDF qəzetlərin maliyyələşdirilməsi ilə bağlı növbəti müsabiqənin nəticələrini açıqladı. Müsabiqə yenə köhnə şərtlər və prinsiplər üzərində quruldu və əvvəlkilərdən ciddi şəkildə fərqlənmədi. Halbuki gözlənilirdi ki, dövlətin maliyyə dəstəyi təkcə qəzetləri yox, həm də elektron mətbuatı, araşdırmaçı jurnalistlərin fərdi layihələrini əhatə edəcək. Amma bu gözləntilərin heç biri baş vermədi. Üstəlik, mətbuata ayrılan yardımların necə xərclənməsi də şübhə doğurur, bu sahədə şəffaflıq yoxdur…

– Bu məsələlərdə subyektiv amilləri aradan qaldırmaq üçün müəyyən prinsiplər olmalıdır. Qəzetlərə maliyyə dəstəyinin hansı prinsiplər əsasında verildiyindən məlumatsızam, bu barədə bir söz deyə bilmərəm. Mən keçmiş Mətbuat və İnformasiya Nazirliyinə rəhbərlik edəndə bu prinsipləri bilirdim. Amma indi bu məsələləri diqqətlə izləmirəm və kimə nə qədər vəsait ayrıldığından, bu vəsaitlərin hansı meyarla verildiyindən xəbərim yoxdur. Sadəcə, onu deyə bilərəm ki, mətbuata da, qeyri-hökumət təşkilatlarına da dövlət yardımı bu işə başçılıq edənlərin subyektiv mülahizələrindən, sevgilərindən, dost-tanışlıqdan asılı olmamalıdır. Əksinə, fəaliyyətlərində milli-mənəvi dəyərləri nəzərə alan, Azərbaycanın həm dövlətçiliyini, həm də milli maraqlarını qoruyan və ona xidmət edən, ölkəmizə nüfuz qazandıran, hörmət gətirən mətbuata dəstək verilməlidir. Yoxsa, “kim bizə yaxındırsa, ona daha çox vəsait ayıraq” prinsipi ilə heç bir normal iş qurmaq olmaz.

-KİVDF elektron mediaya maliyyə dəstəyinin verilməməsini həm də mətbuatın bu sahəsini tənzimləyən qanunvericiliyin olmaması ilə izah edir. Sizcə, bu məsələlər necə həll edilməldir?

–Bu, doğrudan da çətin məsələdir. Çünki indiki dövrdə əlində mobil telefon olan istənilən şəxs internet üzərindən özünə bir səhifə aça və özünü elektron media kimi təqdim edə bilər. Təəssüf ki, son vaxtlar Azərbaycanda belə hallar çoxalıb. Bəziləri hesab edir ki, belə adamlar da jurnalistika işi görür. Amma internetdə özünə səhifə açıb, guya mətbuat nümayəndəsi kimi fəaliyyət göstərən bir adamın həqiqətən jurnalistika ilə məşğul olub-olmadığını necə müəyyənləşdirmək olar?! Belə adamlar doğrudanmı mətbuata xidmət edir, yoxsa özünün şəxsi maraqlarına uyğun şəkildə kimisə tərifləmək, yaxud intiqam almaq üçün fəaliyyət göstərir? Bunları müəyyən etmək asan deyil. Bu baxımdan məsələ çox çətin və ciddidir. Güman edirəm ki, hazırda dövlət mətbuata dəstək verirsə, ilk növbədə bu dəstək Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya çatdıran, hətta xarici dillərdə yayımlanan ciddi saytlara verilməlidir. O saytlar ki, Azərbaycan haqqında beynəlxalq aləmdə yayılan yalançı informasiyaların qarşısını ala bilir və milli maraqlarımıza xidmət edir. Belə saytlara dövlət dəstəyi verilməlidir. Yoxsa, hər hansı işsiz adam özünə iş yeri tapmayanda “mən jurnalistəm” deyib, sayt yaradaraq guya jurnalistika ilə məşğul olanda dövlət ona niyə vəsait ayırmalıdır?

–Mətbuata dövlət dəstəyi medianın özünü də iki qütbə ayırıb: bir qisim hesab edir ki, dövlət mətbuata birbaşa yardım ayırmamalı, sadəcə, iqtisadi azadlıqları təmin etməklə jurnalistlərin özlərini dolandıra bilməsi, maliyyə təminatlarını qurmaları üçün şərait yaratmalıdır. Belə olsa, hər bir mətbuat işçisi öz maaşı ilə ailəsini dolandıra, mənzil və başqa ehtiyaclarını ödəyə bilər. Başqa bir qisim isə hesab edir ki, indiki şəratdə dövlətin mətbuata dəstəyi həm birbaşa maliyyə yardımı formasında, həm də jurnalistlərin mənzillə təmin olunması şəklində olmalıdr. Sizin fikrinizcə, necə olmalıdır?

– Əsl həqiqət bu iki qütbün ortasındadır, nə o tərəfi, nə də bu tərəfi tam şəkildə dəstəkləmək olar… Təəssüf ki, Azərbaycanda qəzetlərin real tirajla bazarda satılması və özünün maliyyə ehtiyaclarını qarşılaya bilməsi müşkül məsələdir. Biz 1989-1991-ci illər arasında “Azərbaycan” qəzetini yarım milyon tirajla çap edirdik, fəaliyyətimizi elə qurmuşduq ki, bütün nüsxələr satılırdı və bunun hesabına redaksiyanın maliyyə təminatını yaratmışdıq. Hətta Qarabağa Xalq Yardımı Komitəsinin maaşlarını o qəzetin satışından toplanan vəsaitlər hesabına ödəyirdik. Amma o dövr çox uzaqda qalıb, indi qəzetlərə o illərdəki qədər maraq yoxdur, qəzetlərin tirajı ilə kollektivi saxlamaq, çap və yayım xərcini ödəmək çətindir. Azərbaycanda ciddi reklam bazarı da yoxdur ki, qəzetlər reklamların hesabına özlərinə maliyyə təminatı qura bilsin. Halbuki, xarici ölkələrdə mətbuat orqanları daha çox reklam bazarından maliyyələşir. Lakin indiki şəraitdə Azərbaycanın reklam bazarında bu cür maliyyə təminatları tapmaq müşkül işdir. Dövlətdən yardım alan mətbuatın isə azadlığı və sərbəstliyi istər-istəməz məhdudlaşır. Hər halda, burada iki çətin yoldan biri seçilməlidir. Fikrimcə, mətbuatın dolanışıq xatirinə yad əllərə düşməsindənsə, mafioz qrupların, yaxud mətbuatdan başı çıxmayan oliqarxların çətiri altında fəaliyyət göstərməsindənsə, dövlətə yaxın olması daha normaldır. Mən bunu ideal variant saymıram, amma başqa yol da görmürəm.

– Mətbuat Şurasının dövlət-mətbuat münasibətlərinin tənzimlənməsindəki rolunu necə dəyərləndirirsiniz?

– Mətbuat və İnformasiya Nazirliyindən sonra Mətbuat Şurası və KİVDF kimi kiçik qurumlar yaranıb. Təəssüf ki, bunlar özlərini doğrultmur. Hər şey göz qabağındadır və mən bu kiçik qurumların fəaliyyətini normal hesab etmirəm. Fikrimcə, Mətbuat və İnformasiya Nazirliyi qorunub saxlanılmalı idi. Neçə ki, bir çox ölkələrdə belə strukturlar indi də fəaliyyət göstərir. Mətbuat və İnformasiya Nazirliyi nəşriyyat sisteminin, kitab nəşri işinin, kitab ticarətinin təşkili, satış şəbəkəsinin qurulması, kitab və jurnalların beynəlxalq sərgilərə göndərilməsi və xarici dillərə tərcümə olunaraq yayılması, mətbuatın lisenziyalaşdırılması, tirajların müəyyənləşdirilməsi, informasiya sisteminə nəzarət, informasiya işinin beynəlxalq müstəviyə çıxarılması, xaricdən gələn jurnalistlərin Azərbaycanda yönləndirilməsi, onların lazımi materiallarla təmin olunması kimi geniş spektrli fəaliyyətləri həyata keçirirdi. Bütün bunlar kimlərinsə gözünə kiçik görünə bilər, amma dövlətin maraq və mənafelərinin qorunması baxımından çox böyük və məsuliyyətli, həm də nəticəyə hesablanmış fəaliyyətlər idi. İndi Azərbaycanda ayrıca qurum kimi Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzi yaradılıb, amma o vaxt bu qurum da Mətbuat və İnformasiya Nazirliyinin tərkibində idi. Bunlar hamısı təkcə mətbuat işinin yox, həm də bütövlükdə mədəniyyətin çox böyük bir sahəsidir və Azərbaycanın dövlət olaraq onlara ehtiyacı var. Təəssüf ki, bu sistem dağıdılıb, hər şey yeni yaradılan kiçik qurumlar arasında param-parça edilməklə bölüşdürülüb. Bu kiçik qurumların çoxu da naşı adamların əlindədir, onlar mətbuatın, qəzetin nə olduğunu bilmirlər. Ona görə də mətbuatla bağlı işləri kiçik qurumlara, bu sahədən uzaq adamlara tapşırmaqla bu işi səmərəli şəkildə idarə etmək imkanları məhdudlaşdırıldı.

 -Yəni, siz hesab edirsiniz ki, bu sahə hansısa bir mərkəzdə birləşsə, təmərküzləşsə, daha effektiv nəticələrə nail olmaq mümkündür?

– Bəli, tamamilə doğrudur. Mən şəxsən mətbuatla bağlı olan adam kimi bunu belə görürəm. Mən Mətbuat Şurası, KİVDF kimi qurumların, jurnalist təşkilatlarının nə işlə məşğul olduğunu aydın təsəvvür edə bilmirəm, onları bir-birindən ayırd etməkdə çətinlik çəkirəm. Çünki işlər elə qurulmayıb ki, mətbuatla əlaqəli olan bu təşkilatlarda bir aydınlıq olsun. Ona görə də mətbuatda islahatlardan danışarkən məhz bu kiçik qurumlardakı fəaliyyətlərin nizama salınmasına daha çox önəm verilməlidir.

– Siz jurnalist birliklərini də bura daxil edirsiniz, yoxsa, bunlar ictimai təşkilat kimi ayrıca fəaliyyət göstərməkdə davam etməlidir?

– Azərbaycanda yaradıcılıq birlikləri əvvəlki qaydada fəaliyyətini davam etdirir – Yazıçılar İttifaqı, Rəssamlar İttifaqı və sair. Onsuz da cəmiyyət param-parçadır, bu birliklər dağılanda adamlar da təklənirlər, onlar dayaqlarını itirmiş insanlara çevrilirlər. Qonorar sisteminin olmadığı, müəlliflik hüquqlarının qorunması işinin lazımi səviyyədə təşkil edilmədiyi indiki şəraitdə yaradıcılıq birliklərinin də dağılması çox pis vəziyyət yaradır. Ona görə də Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi rəsmi qurum kimi fəaliyyət göstərməlidir. Kimsə bununla razılaşmayıb müstəqil şəkildə özü əlavə birlik yaradırsa, mən buna da pis baxmıram. Necə ki, Azərbaycan Yazıçılar Birliyində belə hallar oldu. Amma reallıq odur ki, onlar özlərini doğrulda bilmirlər. Ona görə də fikrimcə, qəzetlərə göstərilən qayğının bir hissəsi Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinə göstərilməlidir.

Elxan Salahov