Boyukmillet.com Biz yanmasaq vətən yanar
Mansur Piriyev
İnsanı digər canlılardan fərqləndirən əsas amil təbii ki, onun şüuru və eyni zamanda sosial varlıq olmasıdır. Döğrudur digər canlılar kimi insanlar da müxtəlif bioloji kefiyyətlərlə, genetik imkanlarla dünyaya gəlir. Ancaq razılaşmaq lazımdır ki, yaşadığı mühit, yetişdiyi toplum insanın formalaşmasında xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Bəs insan davranışlarını müəyyən edən amillər hansılardır ?
İctimai yerlərdə, yolda, işdə, marketdə, bazarda, metroda, avtobusda, dayanacaqda, məclisdə ətrafdakılara qarşı sərgilədiyimiz davranışlarımız bizi qaneə edirmi ?
Elmi cəhətdən sübut olunur ki, davranışlarımız – içərisində yaşadığımız mühitin təsiri ilə formalaşan münasibətlərimizi hər hansı mühitin gözləntilərinə uyğun şəkildə həyata keçirməyimiz, reallaşdırmağımızdır. Fərd öz içindən gələn davranışları mühitin təsiri ilə zaman keçdikcə dəyişə və bunu vərdişə çevirə bilir. Bəzən də təklikdə etdiklərimizi insanlar içərisində etmirik və ya əksinə özümüzü məcbur hiss edərək toplum arasında fərqli davranırıq. Davranışlarımızı həm də dünyagörüşümüz və ətrafa olan baxışlarımız müəyən edir. İstənilən halda reallığı dərk etməyən, ətrafı düzgün qiymətləndirməyən insan bunu öz davranışlarında, münasibətində mütləq şəkildə təzahür etdirir.
Şüurumuzun yaratdığı “təbiət”
Son illərdə insanların bir birinə, hətta topluma qarşı tənqidi, aqressiv yanaşması müşahidə olunmaqdadır. Bu problem ictimai yerlərdə xüsusən ictimai nəqliyyatda və insanların gündəlik məişət davranışlarında özünü qabarıq şəkildə biruzə verir. Bəzən əsəbi və ya narazı baxışlar, verilən suallara aqressiv cavablar, ictimai nəqliyyatda digərinə toxunma, gözlətmək, ucadan danışmaq, avtomobil idarə edərkən siqnal səsindən istifadə, arxadakı maşına yol verməmək, hətta maşını yavaş sürmək, marketdə alış-veriş zamanı kassada arxayın davranmaq, giriş və çıxışlarda ləngimək v.s. gündəlik məişət davranışlarımız lüzumsuz münaqişələrə gətirib çıxarır. Bütün bunlar bəzən insanların ailə, məişət və işgüzar münasibətlərində də “sürpriz” problemlərin yaranması kimi təzahür edir. Yerli-yersiz, hesabda olmayan maneələr meydana çıxır. Çünki, gündəlik fəaliyyətimizdə nəaliyyətlərimizin, məhsuldarlığımızın ətraf mühitlə qurulan münasibətlərdən asılı olduğu diqətdən kənarda qalır.
Öz növbəsində aqressiv davranışlar ətrafda gərgin mühit yaradır, yerli-yersiz insanlarda stresin yaranmasına gətirib çıxarır. Məntiqi sonluq olaraq, nəticədə xəstəliklərin, qanun pozuntularının, cinayət hadisələrinin sayı artır. Çünki, aqressiv insan əksər hallarda etik qaydalara əməl etmir, yüksək səslə danışır, nalayiq sözlərdən istifadə edir, hətta güc tətbiq etməyə çalışır. Bu isə getdikcə vərdişə çevrilir və təbbi hall alır. Artıq hər kəs dava-dalaşa, mübahisəyə təbii hal kimi baxır. Əslində bu cür “təbiilik” mövcud olan təbiətlə bağlı deyil, vərdişlərimizin yaratdığı təbiilikdir. Bu vərdişlərsə zaman keçdikcə alt şürumuza yerləşir və şüurumuzun yaratdığı yeni təbiət, yeni insan təbiəti meydana çıxır.
Əlbətdə vəziyyətdən çıxış üçün ilk növbədə şəxs davranışlarında problemlərin olduğunu qəbul etməli və bununla mübarizəyə başlamalıdır. İlk öncə isə davranışlarının idarə olunması üzərində nəzarətini gücləndirməlidir. Çünki bu zaman həlli vacib ilk iş, problemin idarə olunmasıdır.
Davranışlarımızı idarə edən yeganə amil isə ancaq və ancaq qaydalar, xüsusi ilə etik davranış qaydaları ola bilər.
Cəmiyyətin formalaşmasında və inkişafında etik davranış qaydalarının xüsusi əhəmmiyəti var. insanlar arasında sivil, mədəni münasibətlərin yaranması nəzakət qaydaları ilə mümkündür. İctimai münasibətlərdə insanların bir-biri ilə necə davranmalarını onların danışğını, geyimini, yemək-içməyini, iş yerində, məktəbdə, tədbirlərdə, v.s davranışını etik qaydalar müəyyən edir.
Min illərə söykənən etik qaydalar insan cəmiyyətinin formalaşmasında , inkişafında iştirak etmişdir. Ona görə də hər bir milləti formalaşdıran dörd əsas amilin: dilin, dinin , adət-ənənənin və tarixin süzgəcindən keçən qaydalar, əslində bizi bir millət, xalq kimi birləşdirir və digər xalqlardan fərqləndirir. Bu qaydalar həm də varislik prinsipi ilə nəsildən-nəsilə keçməklə yanaşı, genetik informasiya kimi gələcək nəsillərə ötürülür. Məhz bu informasiyalardan istifadə edən insanlar ailənin, millətin, xalqın bir parçası ola bilir.
Etik davranış qaydalarına əməl etmək həm də insanlar arasında dostluq, mehribanlıq, səmimiyyət hisslərini yaratmaqla yanaşı cəmiyyəti birlik-bərabərlik ideyası altında birləşdir və inkişaf etdirir.
Etik qaydalar davranışlarımız üçün ölçü vahididir
Cəmiyyət inkişaf etdikcə, yeni fəaliyyət sahəlri yaranır. Bu zaman etik davranış qaydaları ilə yanaşı insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələri üzrə normalar, etik kodekslər müəyyənləşdirilir və son illərdə bu istiqamətdə artım müşahidə olunmaqdadır. Hətta müxtəlif qurumların, təşkilatların və şirkətlərin belə daxili nizam-intizam qaydaları yaradılır və tətbiq olunur. Bəzən insanlar bu qaydaların çoxluğundan şikayət edir, gündəlik həyatda, iş şəraitində, yol hərəkətində, alış-verişdə, bank sistemində, kommunal xidmətlərdə, ictimai nəqliyyatda və digər sahələrdə qaydaların bezdirici bəzən də lazımsız olduğunu hesab edirlər. Hətta bu qaydaların vətəndaşlar üçün yox konkret qurumların, təşkilatların maraqlarını güddüyünü düşünənlər də var.
Əlbəttə, bütün digər qaydalar milli-mənəvi prinsiplərə, və etik normalara əsaslanmalıdır. Bu həm də yaranan yeni qaydaların davamlılığını, işləkliyini təmin edir.
Qəbul etmək lazımdır ki, davranışlarla bağlı problemlər bir az da qaydalara əməl etməmə və qadağalara yanaşma tərzi ilə bağlıdır. Çünki hələ də aramızda qaydaların pozmaq üçün mövcud olduğunu və özünün qaydalara qarşı xüsusi imtiyaza malik olduğunu düşünənlər var. Ona görə də bəzi sahələrdə qaydalara əməl olunmaması nəticəsində cəzalar günü-gündən sərtləşdirilir və bu prosses hazırki şəraitdə davam etməkdədir. Məsələn, yol hərəkəti qaydalarında tədbiq olunan cəzalar ilbə-il sərtləşdirilir, cərimələr qaldırılır. Ancaq buna baxmayaraq yenə də yol qaəzalarının sayı və qurbanların azaldığını söyləmək çətindir.
İstənilən halda qaydalar kooporativ və ya fərdi davranışlarımızı tənzimləyən onlara yön verən həyatımızı daha yaxşı, təhlükəsiz, rahat yaşamaq və işləmək üçün şərait yaradan vasitələrdir. Qaydalar olmasa, hər kəsi istədiyi kimi davranar, yaşam şərtləri daha çətin, hətta mümkünsüz bir mühit formalaşar. Hər kəsin təhlükəsiz və rahat yaşaması üçün qaydalar şərtdir. Çünki insanın olduğu hər yerdə mütləq təhlükələr mövcuddur. Qaydalar həm də bu təhlükələrin əvvəlcədən qarşısının alınmasına, stabilliyin qorunmasına hesablanır. Məsələnin mahiyyətində həm də insanların qaydalara olan münasibəti dayanır. Davranışlarımızı seçərkən qadalara diqqət yetirməli, xüsusən etik davranış qaydalarına əməl etməliyik. Çünki nə qədər yeni qaydalar yaransa, tətbiq olunsa da biz mövcud olan qaydalara münasibətimizi dəyişməsək heç bir müsbət nəticə əldə edə bilmərik.
Pis vərdişlərlə, davranışlarla mübarizə aparmaq üçün etik qaydalara əməl etmək şərtdir. Yalnız etik qaydalar davranışlarımız üçün ölçü vahidi ola bilər.
Ən pis qayda belə qaydasızlıqdan daha yaxşıdır. Çünki, bir qaydanın mövcudluğu artıq birinci mərhələnin başlandığından xəbər verir.
